WAARSCHUWING:
Johann Gottfried Walther schreef:De grote cantor en organist van Lubeck ging net als ik uit van het Tempo ordinario, daarvoor was het uitgangspunt de hartslag van de mens, ong. 60 kwart noten per minuut.
Lees ook Dr. Jan van Biezen maar eens.
Op internet heb ik wat artikelen van Jan van Biezen gezien. Wat ik zie is dat hij graag classificeert en alles in een soort allesomvattend schema perst.
Uit zijn artikel "Maatsoorten en tempo in de eerste helft van de 18de eeuw, in het bijzonder in de orgelwerken van Johann Sebastian Bach" blijkt dat het allemaal niet zo zwart/wit is als het lijkt.
Eerst wordt gekeken naar tempi in de Franse dansen in de barok. Hier komt ook de tempo ordinario om de hoek kijken. Die wordt afgeleid van een snellopende man (120 passen per minuut) en een langzaamlopende man (60
passen per minuut).
Hier volgt een eerste relativering bij de behandeling van de maatsoort C.
[...]De Saint-Lambert geeft voor het tempo van deze
maatsoort kennelijk weer de bovengrens aan, of liever gezegd het ‘tempo ordinario’ van de
noten in hun natuurlijke waarde: kwartnoot = 60. Het is bij deze maatsoort dat hij de teleenheden
vergelijkt met de pas van een man die wandelt, en wel nogal langzaam. L'Affilard 1705 geeft
als voorbeeld van deze maatsoort een Fugue waarvan de tijdsduur van de kwartnoot als
‘temps grave’ bepaald is op 50 tierces, d.w.z. kwartnoot = 72. Dit moge voor de lezer een
waarschuwing zijn dat de door mij gegeven tempogetallen nooit absoluut moeten worden
opgevat.
Overigens geeft het tempo ordinario met kwartnoot=60 in dit verband slechts een 'omslagpunt' aan tussen verschillende 'temps'. En dat tempo ordinario is dan ook nog eens verbonden met een specifieke maatsoort.
Bij de behandeling van de C met een verticaal streepje (soms in de betekenis van alle breve) volgen een aantal opmerkelijke opmerkingen over De Saint-Lambert. Deze wordt van 'systeemdwang' beticht. Kennelijk passen de bevindingen van De Saint-Lambert niet in het straatje van JvB. Er zijn meer tegenstrijdigheden, maar JvB komt toch met een mooi temposchema, geïntroduceerd met de volgende woorden:
Tussen alle tegenstrijdigheden door zeilend, stel ik het volgende schema
voor:
Uiteraard gebaseerd op de omslagpunten 60 en 120.
Verderop worden deze Franse gegevens kunstmatig ingevoegd in de Duitse gegevens. Heinichen gaat uit van een polsslag van 80 per minuut. Op basis hiervan komt hij tot een tempo-indeling. Anders dan het Franse, maar het Franse systeem wordt hier gewoon ingevoegd (geinterpoleerd) door JvB.
Dit schema heeft dan ineens twee basistempi: een tempo ordinario van 60 (de langzaamwandelende man) en een tempo van 80 (gebaseerd op de hartslag).
Dit schema gaat over maatsoorten mét tempoaanduidingen als adagio, allegro, vivace, presto, etc..
Dan wordt Kirnberger (een leerling van Bach) aangehaald. Die heeft het volgende te melden:
Dansstukken waarin zestienden en tweeëndertigsten
voorkomen hebben een langzamere ‘Taktbewegung’ dan die waarbij in dezelfde maatsoort
slechts achtsten, hoogstens zestienden voorkomen: een Sarabande in 3/4 is langzamer dan een
Menuet in 3/4. Aldus wordt volgens Kirnberger door de maatsoort èn de voorkomende
notenwaarden het ‘tempo giusto’ van een stuk bepaald. Pas als men dit natuurlijke tempo ‘ins
Gefühl’ heeft, kan men begrijpen hoeveel men hieraan moet toevoegen of afdoen indien er
largo, adagio, andante, allegro of presto bijgeschreven is.
Ah. Een tempo giusto is dus erg belangrijk wanneer er niets is bijgeschreven. En je moet er 'gevoel' voor hebben. Zou muziek dan toch nog een kunst zijn?
Ik citeer ook:
De tempoaanwijzingen die Kirnberger bij de afzonderlijke bespreking van de
verschillende maatsoorten geeft, zijn niet erg duidelijk.
Desondanks wordt, na het plaatsen van een boel vraagtekens, toch geinterpreteerd op een manier die niet conflicteert met het opgestelde schema.
Vervolgens wordt de ontworpen tempo-theorie toegepast op de orgelwerken van J.S. Bach. Maar gelukkig niet zonder dat eerst de volgende relativering wordt gedaan:
Nu is muziek echter geen wiskunde, en muziekwetenschap geen exacte
wetenschap. De hieronder gegeven aanwijzingen voor het tempo moeten dan ook niet te
absoluut genomen worden. Er zal altijd wel een behoorlijke variatiebreedte voor het tempo
van bepaalde stukken blijven, afhankelijk van de aard en de klankkwaliteiten van het orgel, de
akoestiek ter plaatse, de manier van spelen, enz. Overigens moeten we de invloed van de
ruimtelijke omstandigheden ook weer niet overschatten: het tempo van een mars, of laat ik
liever zeggen een menuet, zal toch voor iedere ruimte hetzelfde zijn? Dat kan bereikt worden
door registratie en speelwijze aan de akoestiek van de ruimte aan te passen. Het verlossende
woord ten aanzien van het tempo-probleem bij Bach kan ik overigens zeker niet spreken.
Ah. Gelukkig!