In Trouw vandaag een commentaar van dr. Hoek
VOLLEDIGE TEKST:
'Als een jonge financieel directeur van het softwarebedrijf van de bevindelijk-gereformeerde broers Johan en Peter van der Laan het aanlegt met de dochter van Johan, ontstaat een onontwarbare knot van zakenbelangen, privézaken en het geloof.'
Zo luidt de synopsis van de telefilm 'De Uitverkorene' van regisseur Theu Boermans. De film, met hoofdrollen voor Kees Prins en Pierre Bokma, werd nationaal en internationaal bekroond; vorig najaar de Prix Europa en recentelijk een Gouden Beeld voor de beste tv-productie van 2006 in de categorie fictie.
Voor veel kijkers zal de film een eerste kennismaking geweest zijn met het bevindelijke milieu, denkt Jan Hoek, hoogleraar spiritualiteit aan de Protestantse Theologische Universiteit vestiging Kampen.
"Van zo'n groep gelovigen weten veel mensen evenveel als van wahabieten, sjiieten of soennieten. Zo'n film gunt ons dan een blik in wat een totaal andere wereld lijkt."
Na het bekijken van de film formuleert Hoek (ook docent in Ede en Leuven) 'een belangrijk bezwaar'. "Het verhaal is overduidelijk gebaseerd op de gebroeders Jan en Paul Baan, twee gereformeerde broers uit Putten met een softwarebedrijf. Door zó dicht op de realiteit te zitten, tast je mensen aan die zich niet kunnen verweren. Ik vind dat ethisch niet verantwoord."
De gebroeders Baan zijn lid van de Gereformeerde Gemeenten, een stevig orthodox genootschap dat met honderdduizend leden de vierde kerk van Nederland is. Van 'aantasten' van de broers en hun geloof is volgens Hoek op verschillende momenten in de film sprake. "De broers in het verhaal maken een erg formalistische indruk, alsof het bij streng gereformeerden alleen maar om de buitenkant zou gaan, om het ophouden van de schijn. Terwijl de kern van het gereformeerde geloof toch liefde is; voor God en voor je naaste. Dat zie ik niet terug. De enige good guy in het verhaal is zelfs een ongelovige - de jonge financieel directeur."
Ook stuitte Hoek in de film op vooroordelen over de positie van de vrouw in het gereformeerde milieu. Op enig moment valt Johan uit tegen zijn jongere broer Peter: 'Je eigen vrouw gehoorzaamt je niet eens!'. "De man-vrouwrelatie ligt veel genuanceerder", zegt Hoek. "Er is in gereformeerde huwelijken veel meer partnerschap dan hier gesuggereerd wordt."
Vroeg in de film zien we hoe Johan en Peter met hun gezinnen naar de kerk gaan. Terwijl het orgel speelt schuift het gezin van Johan in de kerkbank: een rits kinderen, waarvan een met het downsyndroom. Is dat geen cliché? Hoek: "Nee. In bevindelijke kringen is men nog altijd tegen gezinsplanning. Echtparen zien het als Gods wil om ook op relatief hoge leeftijd te blijven openstaan voor het krijgen van kinderen. Het risico dat het kind een genetische afwijking heeft, is dan hoger."
De kerk van de familie Van der Laan is een oude dorpskerk. "Dat past niet bij de Gereformeerde Gemeente", zegt Hoek. "Hun kerken zijn groot, en relatief nieuw, een beetje schuur-achtig. Zulke dorpskerkjes vind je eerder bij de Gereformeerde Bond binnen de Protestantse Kerk in Nederland."
De dominee van de Van der Laans heeft een nogal geaffecteerde manier van spreken, die in de verte doet denken aan de stem van Carel ter Linden. Ook dat past niet bij de bevindelijke gezindte, zegt Hoek. "Predikanten zijn daar bij voorkeur 'mannen van singuliere gaven' - diepgelovig, maar soms zonder veel theologische kennis, bij wijze van spreken zo achter de koeien vandaan. Die zullen anders klinken."
De inhoud van de preek is volgens Hoek 'echt onmogelijk'. Volgens de dominee is het 'waarlijk onze taak, ja onze plicht' (...) 'om te woekeren opdat onze talenten zich vermeerderen'. Waarna hij zegt: "Twee broers uit onze gemeente hebben deze geboden meer dan nageleefd. De gebroeders Van der Laan hebben zich rekenschap gegeven van hun rentmeesterschap. Zij hebben gezaaid, zij hebben geoogst. En God heeft hen in zijn genade en voorzienigheid beloond. Ook voor u, geloofsgenoten, is de genade Gods en zijn voorzienigheid voorhanden. Koop aandelen Van der Laan en de Heer zal u genadig zijn."
Hoek: "Dit rammelt. Preken over woekeren met talenten vind je misschien bij de navolgers van Abraham Kuyper, in synodaal-gereformeerde kerken uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. En dan nog is het een cliché." De opmerking over aandelen kopen noemt Hoek 'onmogelijk'.
Op dit punt is de theologische research van de filmmaker tekort geschoten, vindt Hoek. "In de prediking in de gereformeerde gemeenten ligt de nadruk juist op het geestelijke, op de verhouding tussen God en mens, en niet op het dagelijks leven."
De dominee in 'De Uitverkorene' lijkt volgens Hoek wel een adept van de Duitse econoom en socioloog Max Weber. Die stelde in 1905 dat de calvinistische ethiek (met waarden als tucht, ijver en spaarzaamheid) het kapitalisme bevordert. Volgens Weber zien protestanten hun beroep als een 'roeping' en is zakelijk succes te danken aan goddelijke uitverkiezing.
Als de dominee zijn preek heeft afgerond, zet de gemeente een psalm in - weifelend, maar ritmisch gezongen. Ook fout, zegt Hoek. "In bevindelijke kring wordt op hele noten gezongen. En trouwens, zo'n dominee zou nooit spreken van 'Heer', maar altijd van 'Heere'. Dat luistert nauw. Met wat meer research was je daar gauw genoeg achter gekomen." Zoals dan ook duidelijk zou zijn geworden dat - in tegenstelling tot wat de film toont - een gereformeerde dominee nóóit aan een echtpaar zou vragen of er 'al eens een derde op komst is'. Hoek: "Onbestaanbaar. Seksualiteit en gezinsvorming zijn geen gespreksonderwerp."
Al snel in de film is duidelijk dat Johans dochter Marthe en Steven, de jonge nieuwe financieel directeur van Van der Laan, verliefd op elkaar worden. Steven biecht Marthe op dat hij helemaal niet gelovig is. Marthe is daarvan overstuur, maar ze herneemt zich en zegt: 'God heeft ook een plekje voor jou'. Klinkt dat niet al te modern voor een meisje uit die kring?
"Ik kan er wel in meegaan", zegt Hoek. "De gedachte dat Gods liefde grenzen doorbreekt, dat hij de grootste zondaar toch kan uitverkiezen, komt veel voor. Natuurlijk spreekt het meisje ook uit eigenbelang, want ze is verliefd. Aan een kant is het wishful thinking, maar met de geestelijke bagage die ze heeft meegekregen kan ze dit zeker zeggen."
Van alle personages in de film vindt Hoek Marthe het meest authentiek. Ze vraagt Steven haar mee te nemen naar Amsterdam, waar hij heeft gestudeerd en waar bioscopen zijn - een wereld die in haar milieu altijd buiten de deur gehouden wordt, maar die haar niettemin aantrekt. Dat Marthe vervolgens met Steven het bed deelt, past volgens Hoek 'uiteraard niet' bij haar moraal. "Maar ze is zo beschermd opgevoed dat ze niet haar eigen grenzen weet te stellen."
Marthe blijkt zwanger. Steven stelt een abortus voor. "Hoe ze daarmee worstelt vind ik knap gespeeld", zegt Hoek. "Ik vermoed haast dat de actrice het gereformeerde milieu van binnenuit kent."
Vader Johan ontploft als hij hoort dat zijn dochter ongehuwd zwanger is. Er vallen harde woorden, hel en verdoemenis. Marthe wordt resoluut de deur uitgezet, ze hoeft nooit meer terug te komen. "Dit geloof ik niet", zegt Hoek. "In de praktijk kruipt het bloed waar het niet gaan kan, denk ik, en wint het leven van de leer."
Authentieker zou het volgens Hoek zijn als Marthe's ouders haar zouden dwingen tot een schuldbelijdenis in de kerk: 'ik heb vooruitgegrepen op het huwelijk'. Daar zou Steven als niet-gelovige natuurlijk op tegen zijn - volgens Hoek een veel interessanter conflict dan dat tussen de ongewenst zwangere dochter en haar kwade vader. Die probeert weer tot zichzelf te komen door psalmen te spelen op het harmonium. "Mooi", zegt Hoek. "Ontroerend."
Al met al, zegt Hoek, hield hij een ambivalent gevoel over aan de film. Het karakter van Marthe als beschermd opgevoed gereformeerd meisje dat zich aangetrokken voelt tot de 'buitenwereld' vond hij geloofwaardig en authentiek. Maar de film is volgens Hoek geen serieuze poging om een groep gelovigen en hun leefwereld recht te doen. "Het is alsof je iemand Nederland toont door alleen de dijk bij Volendam en de molens van Kinderdijk te laten zien. Wie de bevindelijk-gereformeerden niet kent is nu niets wijzer."
NOTES: 'De Uitverkorene' is verkrijgbaar op dvd.; Dominees spreken daar niet bekakt - ze komen zó vanachter de koeien; Scenarioschrijver schrok van bevindelijk milieu; Contact met mensen uit het bevindelijk-gereformeerde milieu is er tijdens de research voor 'De Uitverkorene' niet geweest, zegt scenarioschrijver Frank Ketelaar. "Al had ik dat eigenlijk best gewild."; Ketelaar was 'gefascineerd' door de geschiedenis van de gebroeders Baan, en kwam gaandeweg achter hun kerkelijke achtergrond. "Daarop ben ik alles over dat milieu gaan lezen dat ik kon vinden, in de bibliotheek, de boekhandel en op internet."; Van wat hij las, schrok Ketelaar. "Kinderen krijgen van jongsaf te horen dat ze zondig zijn, dat het in het leven niet om plezier gaat. Wat dat milieu dóet met mensen, dat vond ik schokkend."; Dat er ondanks de research volgens professor Hoek 'theologische missers' in de film zitten, neemt Ketelaar voor lief. "In een drama veroorloof je het je om de feiten naar je hand te zetten. Ik ben zelf muzikant, en als ik bandjes zie in een film moet ik vaak lachen. Gitaristen zie je soms totaal verkeerde akkoorden spelen. En ook in bijvoorbeeld advocatenseries wordt de hand gelicht met de; werkelijkheid. Dat recht heb je als scenarioschrijver. Als de sfeer maar klopt."; Al met al, zegt Ketelaar (die onlangs met 'Avond aan avond' debuteerde als romanschrijver), kijkt hij met veel tevredenheid terug op 'De Uitverkorene'. "Al zeg ik het zelf, ik denk dat ik een mooi verhaal gecomponeerd heb. Daarbij had de film een geweldige regisseur en een heel goede cast - bij elkaar een bijzonder fijne combinatie."
