Verschil tussen agapao en phileo (liefhebben) in Joh. 21?

[Zonderling]

(Naar aanleiding van een post in een ander topic.)

Dikwijls wordt de opvatting gehoord dat in Johannes 21, waar de Heere Jezus tot Petrus drie maal vraagt: ‘Hebt gij Mij lief?’ of ‘Hebt gij Mij liever dan dezen?’ er verschil is in de betekenis van de werkwoorden die in het Grieks gebruikt worden voor ‘liefhebben’. De eerste twee keer is het werkwoord ‘agapao’ gebruikt, de derde keer het werkwoord ‘phileo’. Dikwijls wordt gezegd dat ‘agapao’ een HOGERE vorm van liefhebben uitdrukt of meer affectief is dan ‘phileo’, wat een LAGERE of mindere vorm van liefhebben zou uitdrukken. Deze opvatting klinkt aantrekkelijk en is vermoedelijk daarom wijd verbreid en wordt kennelijk vaak naar voren gebracht. De Stichting HSV heeft aan deze opvatting bovendien extra voeding gegeven door in de vertaling en toelichting op deze passage dit standpunt nadrukkelijk naar voren te brengen.

Wanneer we echter nader studie maken van deze woorden ‘agapao’ en ‘phileo’ dan blijkt het genoemde verschil helemaal niet zo aanwezig te zijn. Beweerd wordt dat ‘agapao’ gebruikt zou worden in de Griekse mythologie voor een goddelijke liefde. Dit is uit de lucht gegrepen. Het bekende woordenboek ‘Dictionary of New Testament Theology’ (ed. Colin Brown) zegt: ‘agapao in Greek is often quite colourless as e word, appearing frequently as an alternative to, or a synonym with, erao and phileo.’ Slechts zelden wordt het in de mythologie gebruikt voor de liefde van een godheid. Ook in de Septuaginta (Grieks OT) wordt het woord ‘agapao’ niet gebruikt voor een hogere liefde dan ‘phileo’. Het woord wordt regelmatig gebruikt voor het liefhebben tussen de geslachten, ook in ongunstige zin, zoals het liefhebben van Amnon van zijn zuster Thamar. Als we naar het Nieuwe Testament kijken, dan is het waar dat het werkwoord ‘agapao’ en het bijgehorende zelfstandig naamwoord ‘agapè’ veelal gebruikt worden voor het liefhebben door God alsook voor de ware liefde die van de mens gevraagd wordt. Toch heeft het woord ook in het Nieuwe Testament niet exclusief deze betekenis. Agapao wordt ook gebruikt voor het liefhebben van Demas van de tegenwoordige wereld en van Bileam, die het loon der ongerechtigheid liefhad. Dat was toch bepaald geen hoge vorm van liefde.

Andersom wordt het woord ‘phileo’ noch in het klassiek Grieks, noch in de Septuaginta, noch in het Nieuwe Testament uitsluitend gebruikt voor een lagere vorm van liefde. Juist in het Evangelie van Johannes vinden we een paar voorbeelden van werkelijk hogere liefde, die uitgedrukt wordt met het woord ‘phileo’:
– Johannes 5:20: ‘Want de Vader heeft den Zoon lief, en toont Hem alles wat Hij doet; en Hij zal Hem groter werken tonen dan deze, opdat gij u verwondert.’
– Johannes 11:3: ‘Zijn zusters dan zonden tot Hem, zeggende: Heere, zie, dien Gij liefhebt, is krank.’
– Johannes 11:36: ‘De Joden dan zeiden: Zie hoe lief Hij hem had.’
– Johannes 16:27: ‘Want de Vader Zelf heeft u lief, dewijl gij Mij liefgehad hebt en hebt geloofd dat Ik van God ben uitgegaan.’ Beide keren vinden we hier ‘phileo’.
– Johannes 20:2: ‘Zij liep dan en kwam tot Simon Petrus en tot den anderen discipel, welken Jezus liefhad, en zeide tot hen: Zij hebben den Heere weggenomen uit het graf, en wij weten niet waar zij Hem gelegd hebben.’
In de brieven van Paulus vinden we het woord ‘phileo’ twee keer en beide keren in zeer positieve en verheven betekenis (1 Kor. 16:22, Tit. 3:15).

Op grond van het woordgebruik in het Nieuwe Testament, en speciaal ook in het Evangelie van Johannes, kunnen we dus onmogelijk concluderen dat ‘phileo’ een lagere vorm van liefhebben uitdrukt dan ‘agapao’. Hoewel ‘agapao’ veel algemener gebruikt wordt in het NT, wordt ook ‘phileo’ in zeer gunstige zin gebruikt als het liefhebben door God en het liefhebben door de Heere Jezus en het liefhebben van de gelovige. En andersom (zoals gezegd) wordt ook 'agapao' gebruikt voor een mindere en zelfs geheel verkeerde liefde, zoals bij Demas en Bileam.

Hoe komt het dan toch dat volgens velen in Johannes 21 er wel onderscheid is tussen beide woorden voor liefhebben? Dit komt omdat men graag een verklaring zoekt voor het feit dat in de passage twee verschillende woorden gebruikt worden. Het is vanzelfsprekend dat men zich afvraagt of er wellicht een verschil is. Helaas is dat uitgemond in een verklaring die misschien exegetisch aantrekkelijk is, maar waarvoor vanuit de woordbetekenissen, en speciaal ook het gebruik van de woorden in het Evangelie van Johannes, helemaal geen grond is.

Daarnaast: laat men bedenken dat in dezelfde geschiedenis de Heere Jezus meer variatie in zijn woorden aanbrengt. De eerste keer zegt Hij tot Petrus (SV): ‘Weid mijn lammeren.’ De tweede keer: ‘Weid mijn schapen.’ De derde keer: ‘Hoed mijn schapen.’ Men kan zoeken naar het verschil tussen deze drie uitdrukkingen, maar in de kern is er helemáál geen verschil. Zo is het exact ook met 'agapao' en 'phileo'. Het is inderdaad waar dat Petrus zelf als eerste het woord ‘phileo’ gebruikt, en de Heere Jezus gebruikt daarna dit woord ook. Maar bedoelde Petrus daarmee aan te geven dat hij ‘agapao’ voor hem een te verheven liefhebben vond en dat hij niet hoger wilde gaan dan het lagere ‘phileo’? Dat zou zeer dubieus zijn om te beweren zoals we hiervoor gezien hebben. Noch in het klassieke Grieks, noch in de Septuaginta, noch in het Nieuwe Testament is er een onderscheid tussen ‘agapao’ en ‘phileo’ zoals dat er beweerd wordt te zijn.

Dit is niet zozeer mijn conclusie, maar een conclusie die door wetenschappers dikwijls naar voren is gebracht. In het genoemde woordenboek van Colin Brown vinden we: ‘The attempts of B.F. Westcott and others to find significance in the variation between the two verbs in Jn. 21:15 ff, have now generally been abandoned. (…) The variation is a feature of Johannine style.’ Desondanks lijken veel predikanten zich hierbij niet neer te leggen en herhalen steeds maar dat er verschil bestaat tussen beide woorden. De argumenten vanuit het Grieks (klassiek, Septuaginta én NT) zijn echter niet te handhaven, zodat het hele veronderstelde verschil tussen beide woorden gezien moet worden als een mythe. Vergelijk beide woorden ‘liefhebben’ en ‘beminnen’ in onze taal. Misschien klinkt ‘liefhebben’ ons iets plechtiger in de woorden, maar ‘beminnen’ is zeker geen lagere of mindere vorm van liefde. Zo ongeveer moet ook het verschil zijn tussen beide woorden in het Grieks.

Nogmaals: het is niet alleen mijn conclusie, wetenschappelijke woordstudies over het klassieke Grieks, Septuaginta en Nieuwe Testament kunnen hierop nageslagen worden.

[Tiberius]

Bovendien sprak Jezus toch geen Grieks maar Aramees met zijn discipelen?

[Zonderling]

Dat is ook waar, maar stel dat er in het Grieks echt een betekenisverschil zou zijn, dan hadden we mogen aannemen dat dit betekenisverschil er ook geweest is in het Aramees. Het betekenisverschil is er echter niet geweest.

Noch één toevoeging aan mijn eerste post: Johannes zegt ook dat Petrus bedroefd werd omdat de Heere voor de derde maal tot hem zei: 'Hebt gij Mij lief?'. Uit het feit dat er gewoon gesproken wordt over de derde maal, blijkt volstrekt duidelijk dat er de derde keer niet een andere vraag was dan de eerste twee keer. Bovendien: degenen die aangeven dat Petrus bedroefd werd dat de Heere hem nu zelfs vroeg of hij met een mindere liefde de Heere wel liefhad, worden hier ook door weerlegd. Want als Petrus bedroefd werd door het andere woord dat de Heere nu gebruikte, dan zou Johannes de verkeerde reden hebben opgegeven voor het verdriet van Petrus. Dus ook exegetisch kan het helemaal niet dat Petrus speciaal bedroefd werd door het woord 'phileo'; de tekst zelf weerlegt dit.

N.B. de drievoudige vraag herinnert ook aan Petrus' drievoudige verloochening. Dit werd door de drievoudige vraag in herinnering geroepen bij Petrus. Maar de Heere herstelt hem volledig in zijn ambt in het bijzijn van de andere discipelen door hem ook drievoudig op te dragen dat hij Zijn schapen moest weiden.

[Tiberius]

Ik ben het wel eens met je uitleg; ds. Pieters heeft die enige jaren geleden ook in de Om Sions Wil gegeven.

Maar bij je laatste posting zet ik mijn vraagtekens.
Want je kan ook zeggen: Petrus werd bedroefd, omdat de Heere voor de derde keer tegen hem zei "Hebt gij Mij lief?". Er achteraan denkend: "terwijl hij de 1e en 2e keer nog zei "Hebt gij Mij LIEF (=grotere liefde)?"".

[Posthoorn]

Nogmaals: het is niet alleen mijn conclusie, wetenschappelijke woordstudies over het klassieke Grieks, Septuaginta en Nieuwe Testament kunnen hierop nageslagen worden.

Ook de kanttekeningen NBG 51 spreken zich in deze zin uit: geen wezenlijk betekenisverschil tussen beide woorden.

[Zonderling]

Ik ben het wel eens met je uitleg; ds. Pieters heeft die enige jaren geleden ook in de Om Sions Wil gegeven.

Maar bij je laatste posting zet ik mijn vraagtekens.
Want je kan ook zeggen: Petrus werd bedroefd, omdat de Heere voor de derde keer tegen hem zei "Hebt gij Mij lief?". Er achteraan denkend: "terwijl hij de 1e en 2e keer nog zei "Hebt gij Mij LIEF (=grotere liefde)?"".

O.k. dat zou theoretisch kunnen. Maar dan moet je er inderdaad wel iets bij denken dat er niet staat. En het is ook wel een beetje vreemd als er echt een betekenisverschil zou zijn dat gezegd wordt dat dit voor de derde keer gevraagd werd. Dit 'voor de derde keer' drukt juist een inhoudelijke gelijkheid uit voor alle drie keren.

[refo]

Jezus sprak Grieks met zijn discipelen.
Dat moet wel, want anders zouden wij een bijbel hebben waar niet precies in staat wat Jezus gezegd heeft. Dan zou daarvan alleen een vertaling beschikbaar zijn.

En kijk maar wat er in Handelingen 2 aan verstaanders staat opgesomd: geen Grieks, maar wel inwoners van Judea, die hun eigen taal hoorden. Terwijl het Galileeërs zijn die preekten, zoals ze verbaasd zeiden. Galileeërs konden Judeeërs dus normaliter niet verstaan. 't Was niet voor niets zo'n verachte provincie: ze konden niet eens Hebreeuws spreken.

[Luther]

Bovendien sprak Jezus toch geen Grieks maar Aramees met zijn discipelen?

Dat is niet zondermeer juist. Daarover zijn erg veel verschillende meningen.
De woordstudies van Zonderling over deze 3 vormen van liefhebben, kloppen helemaal! De HSVJ zit daar fout; evenals veel predikanten die idd de klassieke uitleg volgen.

[refo]

Exegese is geen woordenboek gebruiken, maar tekstuitleg.
Ieder woord van Jezus is van belang. Het is niet zo dat Johannes dacht: zoals die prof beweert: kom aan, ik zal eens een synoniem gebruiken, anders wordt het allemaal zo saai. Jezus vraagt met het ene woord, Petrus antwoord met een ander woord. Dan gebruikt Jezus Zelf dat woord ook, 'ten derden male'.

"The variation is a feature of Johannine style." Jezus spreekt hier Zelf. In het Grieks.
We zijn toch zo van de letterlijke tekst? Niet Johannes verzint 'Johannine' de woorden, maar de Meester Zelf.

[Marco]

Exegese is geen woordenboek gebruiken, maar tekstuitleg.
Ieder woord van Jezus is van belang. Het is niet zo dat Johannes dacht: zoals die prof beweert: kom aan, ik zal eens een synoniem gebruiken, anders wordt het allemaal zo saai. Jezus vraagt met het ene woord, Petrus antwoord met een ander woord. Dan gebruikt Jezus Zelf dat woord ook, 'ten derden male'.

"The variation is a feature of Johannine style." Jezus spreekt hier Zelf. In het Grieks.
We zijn toch zo van de letterlijke tekst? Niet Johannes verzint 'Johannine' de woorden, maar de Meester Zelf.

De vraag blijft, ook al gebruikte Jezus verschillende woorden, of er sprake is van mindere liefde.

[refo]

Exegese is geen woordenboek gebruiken, maar tekstuitleg.
Ieder woord van Jezus is van belang. Het is niet zo dat Johannes dacht: zoals die prof beweert: kom aan, ik zal eens een synoniem gebruiken, anders wordt het allemaal zo saai. Jezus vraagt met het ene woord, Petrus antwoord met een ander woord. Dan gebruikt Jezus Zelf dat woord ook, 'ten derden male'.

"The variation is a feature of Johannine style." Jezus spreekt hier Zelf. In het Grieks.
We zijn toch zo van de letterlijke tekst? Niet Johannes verzint 'Johannine' de woorden, maar de Meester Zelf.

De vraag blijft, ook al gebruikte Jezus verschillende woorden, of er sprake is van mindere liefde.

In ieder geval is het woordgebruik ánders. Misschien is het wel sterker.
Jezus gebruikte 2 maal hetzelfde woord, Petrus 2 maal het andere.
Op het moment dat Jezus ook dat andere woord gebruikt wordt Petrus bedroefd. Niet omdat Hij het nu voor de derde keer vraagt. Punt. Nee, omdat Hij de derde keer vraagt: hebt gij mij lief? Maar dat was in feite de eerste keer dat Hij het zó vraagt. Want het is niet de derde keer dat Hij vraag Agape, maar de eerste keer Filo.
Er staat niet dat Petrus bedroefd werd omdat Hij het nu al drie keer gevraagd had. De droefheid komt na de wending in de vraagstelling. Die wending moet betekenis hebben en is niet een Johannitische variatie.

[Jongere]

"The variation is a feature of Johannine style." Jezus spreekt hier Zelf. In het Grieks.
We zijn toch zo van de letterlijke tekst? Niet Johannes verzint 'Johannine' de woorden, maar de Meester Zelf.

Dit lijkt me wel eens een goede vraag om verder over na te denken.

Hoeveel vrijheid hebben de evangelisten eigenlijk in hun beschrijvingen? En wat bedoelen we met 'letterlijke tekst'? Hoe letterlijk is letterlijk dan?

Om op de vraag zelf in te gaan: je kunt moeilijk ontkennen dat het evangelie van Johannes heel anders is als de drie andere evangeliën. Er zijn natuurlijk overeenkomsten, maar de toespraken van Jezus hebben ook een duidelijk eigen karakter. @ refo, waar komt volgens jou zo'n verschil vandaan?

[Tiberius]

Ik ben het wel eens met je uitleg; ds. Pieters heeft die enige jaren geleden ook in de Om Sions Wil gegeven.

Maar bij je laatste posting zet ik mijn vraagtekens.
Want je kan ook zeggen: Petrus werd bedroefd, omdat de Heere voor de derde keer tegen hem zei "Hebt gij Mij lief?". Er achteraan denkend: "terwijl hij de 1e en 2e keer nog zei "Hebt gij Mij LIEF (=grotere liefde)?"".

O.k. dat zou theoretisch kunnen. Maar dan moet je er inderdaad wel iets bij denken dat er niet staat. En het is ook wel een beetje vreemd als er echt een betekenisverschil zou zijn dat gezegd wordt dat dit voor de derde keer gevraagd werd. Dit 'voor de derde keer' drukt juist een inhoudelijke gelijkheid uit voor alle drie keren.

Met "erbij denken" bedoel ik ter toelichting; in het normale spraakgebruik wordt zoiets weggelaten.

[Posthoorn]

Exegese is geen woordenboek gebruiken, maar tekstuitleg.
Ieder woord van Jezus is van belang. Het is niet zo dat Johannes dacht: zoals die prof beweert: kom aan, ik zal eens een synoniem gebruiken, anders wordt het allemaal zo saai. Jezus vraagt met het ene woord, Petrus antwoord met een ander woord. Dan gebruikt Jezus Zelf dat woord ook, 'ten derden male'.

"The variation is a feature of Johannine style." Jezus spreekt hier Zelf. In het Grieks.
We zijn toch zo van de letterlijke tekst? Niet Johannes verzint 'Johannine' de woorden, maar de Meester Zelf.

De vraag blijft, ook al gebruikte Jezus verschillende woorden, of er sprake is van mindere liefde.

In ieder geval is het woordgebruik ánders. Misschien is het wel sterker.
Jezus gebruikte 2 maal hetzelfde woord, Petrus 2 maal het andere.
Op het moment dat Jezus ook dat andere woord gebruikt wordt Petrus bedroefd. Niet omdat Hij het nu voor de derde keer vraagt. Punt. Nee, omdat Hij de derde keer vraagt: hebt gij mij lief? Maar dat was in feite de eerste keer dat Hij het zó vraagt. Want het is niet de derde keer dat Hij vraag Agape, maar de eerste keer Filo.
Er staat niet dat Petrus bedroefd werd omdat Hij het nu al drie keer gevraagd had. De droefheid komt na de wending in de vraagstelling. Die wending moet betekenis hebben en is niet een Johannitische variatie.

Er staat toch duidelijk dat Petrus bedroefd werd omdat Jezus het hem ten derden male vroeg. Iets anders kan ik er niet van maken.

[Zonderling]

Dank voor de diverse serieuze reacties. Naar aanleiding daarvan wil ik enkele dingen aanstippen.

Ter sprake is geweest in welke taal Jezus en Zijn discipelen gesproken hebben. Dat is op zich belangwekkend, alleen m.i. niet zozeer voor deze kwestie. We mogen erop vertrouwen dat de overgeleverde tekst betrouwbaar is, en er is hier geen verschil van betekenis in de tekstoverlevering. Dus we mogen ervan uitgaan dat Jezus de derde maal hetzelfde werkwoord gebruikt dat Petrus in zijn eerste antwoorden reeds gebruikt had.

Dit brengt mij op de vraag of juist deze wisseling van het gebruikte woord niet de oorzaak was van Petrus droefheid. Ik denk zelf dat wel degelijk dit een rol kan hebben vervuld. Laten we inderdaad de woordvariatie serieus en letterlijk nemen! Petrus' droefheid kan wel degelijk versterkt zijn door het feit dat de Heere zijn woordkeus overnam! Maar dat kan beslist het enige niet zijn! Want een duidelijk inhoudelijk verschil tussen beide woorden is er niet. Petrus' droefheid werd dan ook niet door een ander gebruikt woord opgewekt, maar hooguit erdoor versterkt.

Dan de vraag: was dit een variatie van Johannes of van Jezus Zelf. Ik houd het ervoor dat de Heere Zelf zo gesproken heeft.

Het punt in kwestie blijft echter of we een INHOUDELIJK verschil mogen zien tussen beide woorden, alsof Jezus aanvankelijk van een hogere liefde sprak en Petrus van een lagere. Ik heb betoogd van niet, onder meer aan de hand van het woordgebruik in het NT en ook specifiek in het Evangelie van Johannes zelf. Niemand heeft tot nu toe een poging gedaan om deze woordstudie te weerleggen. Dat was de essentie van mijn eerste post, waarbij ik graag de nuance wil toestaan dat de wisseling van woorden wel een functie gehad kan hebben en mede bijgedragen heeft aan de vernedering van Petrus. Maar gehandhaafd moet worden dat beide woorden gedoeld zijn op liefhebben in zijn ware betekenis zonder een wezenlijk verschil in de aard van deze liefde.

In dat verband wijs ik nogmaals op de andere variaties in het woordgebruik, namelijk dat van hoeden en weiden en van schapen en lammeren. Ook aan deze verschillen moeten we geen ongegronde conclusies verbinden. Evenmin moeten we dus ongegronde conclusies verbinden aan het verschillend gebruik van agapao en phileo.