Gereformeerde heiligen

[Pim]

Een stuk uit het ND van deze week

Gereformeerde heiligen leven voort


UTRECHT - Protestanten hebben altijd hun heiligen gekend, ontdekte John Exalto. Zelfs tot op dit moment.

Heiligenverering onder protestanten. In de geschiedschrijving is dat een onderbelicht thema, vindt John Exalto (28). Bij protestanten leeft veelal het idee dat de heiligen van de Rooms-Katholieke Kerk bij de Reformatie opzij zijn gezet. Niets is minder waar, ontdekte Exalto tijdens zijn vier jaar durende promotieonderzoek. Vandaag hoopt hij aan de Vrije Universiteit in Amsterdam te promoveren op Gereformeerde heiligen. De religieuze exempeltraditie in vroegmodern Nederland (Uitgeverij Vantilt, Nijmegen).

Het fenomeen 'heiligen' komt in de belijdenisformulieren voor, onder meer in de Drie Formulieren en in de Augsburgse Confessie, vertelt Exalto. ,,In de belijdenisgeschriften functioneren heiligen als mensen met een voorbeeldfunctie. De praktijk ging echter verder.'' Predikanten gebruikten martelaren bijvoorbeeld voor ,,confessionele propaganda'', ontdekte hij. ,,Deze mensen hadden hun leven over voor de reformatorische leer, dus dan moet het wel de ware leer zijn, was de redenering.''

Exalto merkte dat mensen steeds volgens een standaardmanier heilig zijn verklaard, in de lijn van de zogenaamde religieuze exempel(voorbeeld)traditie. Vanaf 1620 kwam de 'heiligverklaring' op. Predikanten die eerst tegen 'heiligen' waren, gingen nu zelf mensen heilig verklaren. Het ging vooral om predikanten en stadhouders. ,,De stadhouders van Nederland leidden niet allemaal zo'n fraai leven. Toch werden ze officieus heilig verklaard om te dienen als rolmodel en te worden ingezet voor de propaganda.''

Heilig verklaren gebeurde vooral door middel van 'lijkpreken', preken die bij of een paar dagen na de begrafenis werden gehouden. ,,Vlak na de Reformatie waren predikanten terughoudend met het houden van lijkpreken, uit angst mensen eer te bewijzen. In de loop van de zeventiende eeuw nam het aantal preken flink toe. Ik kwam een verhaal tegen van een predikant die door de classis (regionale kerkvergadering, red.) werd gemaand te stoppen met heiligverklaringen. Hij wees erop dat de lutheranen in zijn dorp zich daar ook mee bezighielden. Het kerkvolk was er dus zo aan gehecht, dat het niet viel uit te roeien.''


Lijkpreken


In de lijkpreken kwamen steeds vaste elementen terug. ,,Allerlei algemene deugden als vroomheid, zachtmoedigheid en de ware leer verdedigen, somden predikanten in zo'n preek op. Ook de laatste woorden op het sterfbed waren erg belangrijk.'' Om vaste patronen in de levens terug te laten komen, kwamen de verhalen vaak niet precies overeen met de werkelijkheid. Exalto heeft niet kunnen ontdekken hoe predikanten dat rijmden met de Bijbel.

De bedoeling was - behalve het voeren van propaganda - om de gemeente op te wekken tot een vroom leven. ,,Je kunt je afvragen hoe het uitwerkte. Daarover is weinig bekend. Ik heb niet meer kunnen vinden dan wat losse uitlatingen.'' In zijn boek noemt Exalto het voorbeeld van de achttiende-eeuwse predikant Johannes Hofstede die opschreef dat het zien van het graf van de 'heilige man' Theodorus à Brakel veel emoties bij hem losmaakte.

Mensen hebben behoefte aan heiligen, denkt Exalto, tot en met 2006 verbonden aan ReLiC, Centrum voor Nederlandse Religiegeschiedenis. ,,Ook nu hebben christenen voorbeelden nodig. Mensen aan wie je kunt zien dat het christendom geen buitenwereldlijke godsdienst is, maar tot uiting komt in mensen.'' Hoewel hij daarnaar geen onderzoek heeft gedaan, ziet hij wel dat de exempeltraditie tot zeker begin twintigste eeuw heeft voortgeduurd en soms nog steeds is aan te wijzen. Exalto heeft vooral zicht op de bevindelijk-gereformeerde wereld, doordat hij als lid van de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland dit protestantse smaldeel het beste kent.

Een van de sprekendste recente voorbeelden is volgens hem ds. G.H. Kersten (1882-1948), voorman van de Gereformeerde Gemeenten. ,,Hij was de Abraham Kuyper onder de bevindelijk-gereformeerden.'' Hoewel de stroming steeds benadrukt niet aan mensverheerlijking te doen, was Kersten volgens een lijkpreek ,,een man van grote betekenis, wiens vaste en vaderlijke leiding wij nu helaas moeten missen. Hij werd getypeerd als een man van groot formaat, een vader en een vriend.'' ,,Als strijder was hij onversaagd, als docent onvermoeid, als leraar ongeëvenaard, als vader, zowel in het geestelijke als in het natuurlijke, hoogst geliefd en onwaardeerbaar'', zei een van de sprekers tijdens zijn begrafenis. Dominee L. Rijksen noemde Kersten een profeet en vergeleek hem met eerdere heiligen als Brakel en Hellenbroek. Anderen wezen op de overeenkomst met oudtestamentische helden. Teruggrijpen op het verleden gebeurde in de zeventiende eeuw ook veelvuldig bij 'heiligverklaringen', aldus Exalto. ,,De aanhangers van de exempeltraditie wilden heiligen in een lange traditie zetten, die begon in het Oude Testament.'' Ook kwamen bij recente 'heiligverklaringen' weer de opsomming van deugden en het belang van laatste woorden terug.


Oude Paden


Na het begin van de twintigste eeuw zijn er steeds minder heiligen aangewezen, zegt Exalto. In in-memoriams van predikanten komen weinig van de bekende kenmerken meer voor. Wat sinds een jaar of tien wel populair is, zijn de beschrijvingen van 'mannen en vrouwen Gods' door amateur-historici als J.M. Vermeulen en L. Vogelaar. Zij beschrijven in boeken of in een tijdschrift als Oude Paden de levens van 'bijzondere vromen uit vroeger tijd'. ,,Het zijn vrome verhalen vol met sappige anekdotes die mooier zijn gemaakt dan de werkelijkheid'', oordeelt Exalto. ,,In geijkte taal creëren ze heiligen met als doel te laten zien dat vroeger alles beter was.''

De bevindelijke wereld - en naar Exalto's inschatting ook de evangelische - is vatbaar voor het creëren van heiligen omdat niet het instituut maar het werk van de Heilige Geest centraal staat. ,,Binnen de bevindelijk-gereformeerde stroming hebben de ware christenen een uitzonderingspositie, waardoor ze al snel op een schild worden geheven, zeker predikanten.'' Waar het predikantentekort het grootst is, neemt de heiligenverheerlijking navenant toe. Toch is bij de Gereformeerde Gemeenten de heiligverklaring de laatste twintig jaar sterk afgenomen doordat het kerkverband echt een instituut is geworden. ,,Daardoor zijn charismatische predikanten minder belangrijk. Het gaat erom dat iemand de groepsnorm vertegenwoordigt.'' Een individu krijgt minder de kans zich te profileren. ,,Er is daarom niet zo'n groot gevaar dat bijvoorbeeld dominee Moerkerken (rector van de Theologische School en vooraanstaand predikant, red.) een heilige wordt.''

Bij de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en de Oud Gereformeerde Gemeenten is dat meer aanwezig. Toch denkt Exalto dat een predikant als F. Mallan bij de Gereformeerde Gemeenten in Nederland wel de laatste is. ,,De nieuwe predikanten hebben toch eerder met kritiek te maken. En kritiek past niet bij de heiligencultus.'' Door de emancipatie in deze kerkverbanden - steeds meer mensen hebben gestudeerd - is er veelal geen slaafs volgen meer zoals in het verleden. Maar in de Gereformeerde Gemeenten blijft Kersten een heilige. ,,Als een predikant zegt: 'Kersten heeft al gezegd', dan is dat een echt machtswoord.''

Herkenbaar?

[Kaw]

Kersten. In ger. gem. onbetwistbaar. In andere kerkverbanden zeer omstreden.

Op zichzelf valt het wel mee denk ik.
Mijn schoonouders zijn lid van zo'n clubje waar men boekjes uitgeeft van heiligen van vroegah. Waarin hun bekering uitgebreid wordt omschreven. Dat is naar mijn mening een dieptepunt.

Aan de andere kant valt het in de prediking wel mee. In 1 op de 10 preken wordt een oudvader kort aangehaald. (altans in mijn gemeente) en dat vind ik niet angstaanjagend. Je hoeft je verleden ook niet te verstoppen.

[Unionist]

Ik denk dat mensen zich graag laten inspireren door anderen. Ik heb ook zo mijn favorieten, predikanten of auteurs die ik zeer hoog heb staan. Waar ik er echt voor ga zitten als zij b.v. voor de radio zijn (dat sluit dus een heleboel gegadigden uit, realiseer ik me nu). Het wordt echter pas echt link als ik mij blindelings en kritiekloos door hen laat lijden. Dat ze het laatste woord hebben voor mij en dat ik niet tegen kritiek op hen kan. In de Hebreeënbrief staat natuurlijk ook: Gedenk uw voorgangeren en volg hun geloof na.

[Lecram]

Vroegere predikanten hebben vaak scherpe opmerkingen gemaakt. Onze predikant haalt regelmatig Luther, Calvijn, Bunyan enz. aan. Het zijn vaak uitspraken om bijbelse zaken te verduidelijken. Zolang dat het geval is is er niets mis mee.

[Kislev]

Waar je allemaal wel niet op kunt promoveren.... Zo kan ik het ook.

Het was mezelf namelijk ook al opgevallen. Nu vraagt niemand naar mn mening maar zou ik predikant zijn...

Bovendien, loop eens een refo-boekhandel binnen (bijv. K in Barneveld). Het eerste wat er ligt is allemaal boeken over predikanten, als het even kan met veel foto's.