Zondag of Sabbat [7] (uit: De wet)

[refo]

... inzonderheid op den sabbat, dat is op den rustdag, tot de gemeente Gods naarstiglijk kome ...

Rustdag is gewoon zondag, hoor.
Zie ook de toelichting die Refo heeft gepost.

Inderdaad, in de HC verwijst de sabbat en rustdag, zowel volgens de bedoeling van de vertaler (Datheen) als volgens de Nederlandse synoden waarin de HC is vastgesteld, zeer naar de zondag.

Ik heb geen toelichting gepost, maar een besluit. Onderbouwing heb ik niet mogen aantreffen.

De HC wijst naar het bijeenkomen in het algemeen, maar in het bijzonder op de feestdagen (vierdagen?). Al met al lijkt het vooral een Nederlands feest, die sabbat.

[jvdg]

Al met al lijkt het vooral een Nederlands feest, die sabbat.

Dat verdient nadere toelichting.
Met name die toevoeging: vooral.....

[albion]

Wat ik weleens gehoord heb is dat er op zondag ook getrouwd werd.
Daarbij vraag ik me af, of dat ook voor de wet was (dus in het gemeentehuis)
of alleen in de kerk. Het bruidspaar was hervormd en het gebeurde in
begin 1930.

[Zonderling]

De HC wijst naar het bijeenkomen in het algemeen, maar in het bijzonder op de feestdagen (vierdagen?).

De HC verwijst in de oorspronkelijke Duitse/Latijnse tekst naar vierdagen, m.i. is dat inclusief de zondagen.
Nogmaals, de Nederlandse tekst is hier feitelijk een heel kleine bewerking van door alleen de wekelijkse sabbat (dag des Heeren of zondag) te noemen.

Al met al lijkt het vooral een Nederlands feest, die sabbat.

Vreemde conclusie.
Er zijn namelijk meer buitenlandse (belijdenis)geschriften dan alleen de Heidelbergse Catechismus.
Bijvoorbeeld zou je eens de Westminster Confessie kunnen lezen.
Of de Schotse Confessie van 1560.

@Albion, de verklaring lijkt mij dat het kerkelijk huwelijk enkele dagen later plaatsvond dan het burgerlijk huwelijk.

[Zonderling]

En zelfs Coccejus (18e eeuw) leert dat het vierde gebod een moreel en blijvend gebod is. Hij leert duidelijk dat er tien morele en blijvende geboden zijn, en niet negen. Ook erkent hij dat het vierde gebod betrekking heeft op de Sabbat = Zondag onder het Nieuwe Testament.
Coccejus staat dus veel dichter bij Voetius dan door sommigen beweerd is.

Zie onderstaande citaten uit het hoofdwerk van Coccejus "De leer van het Verbond en het Testament van God". Uit het Latijn vertaald door dr. Van Asselt en drs. Renger, uitgave De Groot Goudriaan, Kampen, 1990. Het oorspronkelijke werk kwam uit in de Opera Omnia (Alle werken) van Coccejus 1673-1675.

Uit paragraaf 13. God heeft de dingen, die Adam moest doen, niet in een boek geschreven; ze waren geschreven op de tafels van zijn hart, Jer. 17:1, omdat hij in de rechte staat, Pred. 7:29, en naar het beeld van God, Gen. 1:26, geschapen was. Dit beeld van God betekende dat hij geschapen was in wijsheid, Kol. 3:10, heiligheid en waarheid, Ef. 4:24. De woorden heiligheid en waarheid betekenen op deze plaats de wil, die de waarheid bemint, welke aan de ziel bekend is. Die wil heeft de waarheid als regel voor het handelen.
De gerechtigheid, waarvan ook op deze plaats gesproken wordt en die het recht om het leven te eisen betekent, behoort tot het beeld Gods in de nieuwe mens. De eerste mens heeft die gerechtigheid niet verkregen.
Verder leert het getuigenis van het geweten, dat zelfs in de gevallen mens nog over is gebleven, dat de mens van nature weet, wat recht (en slecht) is. Men zie hiervoor Spr. 20:27, Jer. 17:1 en Rom. 2:14, 15.
Intussen bevatten de tafelen van het Verbond en het boek der Wet geen andere dingen dan die, welke de Wet der natuur en het boek der Wet aan de ongeschonden mens voorhielden, althans voorzover het het wezen van de godsdienst en als het ware de bron van een meer bijzonder gebod betreft. (...)
Het blijkt nu dat al deze dingen oorspronkelijk in de Wet van de natuur opgesloten liggen. Mozes en de Apostel verbinden immers het leven, dat aan de oprechte mens is beloofd, met de werken volgens de geschreven wet. Verder zeggen zij de dood en de vervloeking, waarin wij in Adam gevallen zijn, maar waarvan wij door Christus worden verlost, de mensen aan, omdat zij de geschreven wet niet volbrengen. Het is namelijk noodzakelijk dat één Wet der werken oorzaak is van leven of van dood. De Wet der natuur en de Decaloog, die de geboden bevat waarin het leven is, of de geschreven Wet, dat is één en hetzelfde.

En over het vierde gebod schreef hij dit (uit hetzelfde werk):

68. Evenals er niets in de wet staat om te zeggen dat de gehele Wet vele ceremoniële geboden bevat, die er alle op gericht zijn om de oorzaak van de rechtvaardiging en de wijze waarop deze geschiedt duidelijk te maken, zo staat er ook niets in de weg om te stellen dat een gebod van de Decaloog iets ceremonieels bevat, dat type en voorafschaduwing is van een toekomstige zaak maar dat als zodanig in het Nieuwe Testament is afgeschaft.

69. Ook al kunnen we daarmee instemmen, toch volgt daaruit nog niet, dat er geen tien morele geboden (zoals men meestal zegt) zijn, die altijd onderhouden moeten worden. Zoals bijvoorbeeld het vierde gebod: "Gedenk de Sabbatdag dat ge die heiligt." Want hoewel de Joodse Sabbat, die type en voorafschaduwing was van de toekomstige Sabbat die in het Nieuwe Testament gegeven zou worden, reeds is afgeschaft, toch blijft het waar dat de nieuwtestamentische rustdag met heiliging daarvan doorgebracht moet worden, hoe men verder ook over de Sabbatsrust van het Nieuwe Testament denkt of hoe deze ook in acht genomen wordt.

70. Ook is het metaforisch gebruik van de uitdrukking: dag der Sabbat, dag der rust, geen bezwaar waarom het gebod om de Sabbatdag te heiligen, niet een moreel gebod zou zijn. Net zo min als het metaforisch gebruik van termen als besnijdenis en voorhuid in uitdrukkingen als: "besnijdt uw harten, neem weg de voorhuid van uw hart", verhindert dat dit gebode niet een moreel en blijvend gebod zou zijn.

Degenen die het vierde gebod als altijddurend loochenen, kunnen zich absoluut niet beroepen op Coccejus (zoals wel eens gedaan wordt).

[JolandaOudshoorn]

Dit vond ik een evenwichtig artikel

Sabbat of zondag?

Er is in de geschiedenis al veel te doen geweest over de sabbat en de zondag en de betekenis daarvan voor christenen. De meeste christenen staan inmiddels niet echt meer bij het onderwerp stil. Zij geloven in de meeste gevallen dat voor christenen - met de opstanding van Jezus - de zondag in plaats van de sabbat is gekomen. In deze studie wordt ingegaan op de bijbelse en historische achtergronden van de sabbat en de zondag. Hieruit valt veel te leren en mogelijk ook hoe we als christen hiermee om kunnen gaan.

Instelling van de sabbat
Al meteen in het begin van de bijbel vinden we de instelling van de sabbat. In zes dagen schiep God de hemel en de aarde en op de zevende dag rustte Hij van al het werk dat Hij gedaan had. God zegende de zevende dag en verklaarde die heilig, want op die dag rustte hij van heel zijn scheppingswerk. Het woord sabbat wordt hier niet genoemd, maar uit Exodus weten we dat de zevende dag de sabbat, de rustdag is. Wanneer het volk van Israël in de woestijn is, komt er 6 dagen manna, brood, uit de hemel, maar niet op de zevende dag, want dat is de rustdag.
Naast de verplichte rustdag voor de mens op de zevende dag, stelde God ook voor het land een sabbat in; elk zevende jaar mocht het land niet bewerkt worden en mochten alleen de armen oogsten wat spontaan opkwam. Net als bij het manna belooft God in het zesde jaar een extra opbrengst te geven.
Op de sabbat mocht niet gewerkt worden door het volk van Israël, noch door de slaven of de vreemdelingen die in de steden woonden. Naar aanleiding van dit gebod ontstonden er vele voorschriften over wat men wel en vooral niet mocht doen op de sabbat.

Jezus en de sabbat
Jezus hield zich aan de sabbat. In de evangeliën lezen we meermalen over de aanvaringen die Hij over het houden van de sabbat had met de Farizeeën en schriftgeleerden. Zo veroordeelden zij de discipelen omdat het niet was toegestaan voedsel te bereiden op de sabbat terwijl de discipelen koren plukten, deze tussen hun hand stukwreven en er van aten. Jezus legt uit dat de sabbat er voor de mens is en niet andersom. Hij zegt hen dat het is toegestaan op de sabbat goed te doen.

Jezus noemt zichzelf Heer van de sabbat. Dit betekent verschillende dingen; Ten eerste verbindt Hij zichzelf met de sabbat; Hij is de Heer van de sabbat. Hiernaast is Hij meester over de sabbat en staat Hij boven de instelling. Een ander aspect is dat Jezus zichzelf de Zoon des mensen noemt, en de sabbat is gegeven voor de mens. Tenslotte: Hij kent de ware betekenis van de sabbat en heeft deze duidelijk gemaakt. De sabbat is gegeven aan de mens om rust te hebben. Jezus is gekomen voor de mensheid om verzoening en verlossing te brengen. Hij zegt: “Komt tot mij, allen, die vermoeid en belast zijt, en Ik zal u rust geven”.

Het is bijzonder dat Jezus elders zegt dat Hij en de Vader – hoewel ze de sabbat hebben ingesteld –zelf niet hebben opgehouden te werken tot op de huidige dag. Dit lijkt strijdig te zijn met Hebreen waar staat dat God sinds de schepping rust van al zijn werken.
De Hebreen schrijver concludeert dat de rust met het geloof te maken heeft; door haar ongeloof kon het volk van Israël niet tot de rust ingaan, maar komen wij, wanneer wij in Hem geloven, in zijn rust; “Want wie tot zijn rust is ingegaan, is ook zelf tot rust gekomen van zijn werken, evenals God van de zijne.” Hoewel het nu lijkt alsof wij de rust al hebben gekregen, zijn wij toch nog op weg, en moeten wij er ernst mee maken om tot die rust in te gaan.

De eerste gemeente en de sabbat
Met het ontstaan van de eerste gemeente veranderde er ten opzichte van de tijd waarin Jezus leefde in eerste instantie niet veel; de sabbat bleef de rustdag. We lezen van de eerste christenen dat zij elke dag in de tempel bijeen kwamen, het brood bij elkaar thuis braken en met elkaar hun maaltijd gebruikten.

De gemeente was volledig geïntegreerd in de 'joodse' beleving. Wanneer Paulus op zoek gaat naar christenen gaat hij (op sabbat) de synagoges af. Wanneer er ook heidenen tot geloof komen ontstaat de vraag hoe moet worden omgegaan met de voorschriften van de wet, waaronder de besnijdenis, het houden van de voedselvoorschriften en het houden van de (voorschriften ten aanzien van de) sabbat. Besloten wordt dat de gelovigen geen andere verplichtingen moet worden opgelegd dan wat strikt noodzakelijk is: zich onthouden van offervlees dat bij de afgodendienst is gebruikt, van bloed (moord), van vlees waar nog bloed in zit, en van ontucht. Het houden van de sabbat wordt hier niet bij genoemd.

Paulus gaat in tegen de Joden die opnieuw voorschriften willen opleggen, zoals dat de gelovigen uit de heidenen zich moeten laten besnijden en zich aan de voedsel- en sabbatsvoorschriften moeten houden. Hij laat ieder in zijn eigen overtuiging, maar waarschuwt tegen hen die anderen opnieuw voorschriften willen opleggen. Zij die dit willen opleggen “onthouden zich van spijzen, kastijden het lichaam en keuren zelfs het huwelijk af”.
Het wel is goed om te beseffen dat Paulus nergens in gaat tegen het houden van de sabbat; dat deed hij zelf ook, en hij sprak ook op de sabbat. Hij gaat enkel in tegen het opleggen van voorschriften ten aanzien van de sabbat.

De eerste gemeente en de zondag
Naast de sabbat werd de eerste dag van de week gebruikt om als christenen (die de mensen van ‘de Weg’ werden genoemd) samen te komen. Dit samenzijn bestond uit het houden van een gezamenlijke maaltijd op zondagavond waarbij het leven met elkaar werd gedeeld. Henk Jan de Jonge, hoogleraar Nieuwe Testament en vroegchristelijke letterkunde aan de Universiteit van Leiden, geeft een mogelijke verklaring voor dit tijdstip van samenkomen. Bij de Joden begint de dag bij het vallen van de avond en duurt zij tot de volgende avond. De Joden vieren zowel het begin als het einde van de sabbat met een maaltijd, dat is dus op vrijdagavond en op zaterdagavond. Deze maaltijd vindt meestal plaats in gezinsverband. Omdat de zondag een gewone werkdag was, was de zondagavond het eerste moment om als christenen samen te komen.

Hiernaast blijkt uit de geschiedschrijving dat op de zondagmorgen in alle vroegte, bij zonsopgang (waarschijnlijk voor het werk begon) men ook kort samenkwam. Een uniek verslag hiervan vinden we in een brief van de Romeinse officier Plinius over de christenen aan keizer Trajanus. Het gaat in deze brief over de vraag of men christenen moet verbieden om samen te komen. Er waren wel meer verenigingen (collegia), maar vaak liepen deze samenkomsten uit op drankgelagen en orgiën waar het Romeinse bestuur tegen op wilde optreden.
Plinius schrijft aan de keizer over de christenen dat hij zich hierover geen zorgen hoeft te maken omdat zij “gewoon zijn op een vaste dag voor het opgaan van de zon samen te komen en in beurtzang een hymne tot Christus te zingen alsof hij God is. Als dit achter de rug is gaan ze uiteen en komen dan weer samen om een maaltijd te houden die overigens onschuldig en eenvoudig is”. Aangezien keizer Trajanus tussen 98 en 117 na Chr. regeerde kunnen we hieruit afleiden dat ruim 60 tot 80 jaar nadat de gemeente was ontstaan het gebruik (van de eerste gemeente uit Jeruzalem) om met elkaar aan huis maaltijd te hebben nog steeds de primaire samenkomst van christenen was.

Belang van de zondag neemt toe
Na de verwoesting van Jeruzalem in 70 na Chr. viel er met het verdwijnen van de tempeldienst voor de Joden veel weg. De wet en voorschriften waren nu het enige dat hen nog samenbond en het belang ervan nam toe. Er ontstonden steeds meer spanningen met de Joodse synagoges en de mensen van de Weg”. Uiteindelijke komt het tot een breuk en worden de christenen uit de synagoges ge-excommuniceerd. De christelijke leefgemeenschappen bleven groeien in aantal en aan invloed winnen in het Romeinse rijk. Hiermee nam ook het relatieve belang van de zondag ten opzichte van de (Joodse) sabbat toe.

Zoals we in de brief van de Romeinse officier Plinius al lazen kwamen de christenen op een ‘vaste dag’ samen. Dat deze dat waarschijnlijk de zondag was weten we uit andere apostolische geschriften. In de Brief van Barnabas staat "Daarom vieren wij de achtste dag met vrolijkheid, [de dag] waarop Jezus opstond uit de doden en verscheen en naar de hemel opvoer”.

In de Didache staat dat men “Op de dag des Heren moet samenkomen, het brood breken en dankzeggen na openlijk de zonden beleden te hebben, opdat uw offer rein mag zijn”. De benaming ‘dag des Heren’ behoeft enige toelichting. De bewoording ‘dag des Heren’ komt vier maal in het Nieuwe Testament voor. De eerste drie maal slaat de dag des Heren op de wederkomst en de dag van het oordeel.
De vierde maal, in Opb.1:10 staat er in het Grieks: teh kuriakeh hemera’, of letterlijk: in de dag die de Heer toebehoort. In de Didache staat in het Grieks: ‘kata kuriakeh de kurion’ ofwel: ‘op wat de Heer toebehoort’. Een bewoording die veel lijkt op de tekst in Openbaring 1.

In het Oude Testament wordt de sabbat de dag des Heren genoemd; “Indien gij niet over de sabbat heenloopt door uw zaken te doen op mijn heilige dag, maar de sabbat een verlustiging noemt, de heilige dag des Heren van gewicht, en die niet onteert door uw gewone bezigheden te doen, noch uw zaken te behartigen, of ijdele taal uit te slaan”.

De zondag boven de sabbat gesteld
Ignatius, de bisschop van Antiochie, schrijft (in ca. 110) over de joden-christenen dat zij vroeger leefden onder een oude toestand maar ‘tot nieuwe verwachting zijn gekomen en daarom de sabbat niet meer houden maar de dag des Heren in acht nemen waarop toch ons leven opbloeide door Hem en zijn dood’. Hij schrijft verderop: ‘Het is misplaatst te spreken van Jezus Christus en als jood te leven. De christelijke kerk waarin mensen uit elk taalgebied in geloof aan God zijn verzameld, heeft immers niet in het jodendom geloofd, maar omgekeerd. Mijn geliefden, daarvoor wil ik u bewaren.’

De geloofsverdediger Justinus de Martelaar (114 tot 165) stelt dat wanneer Henoch, Abraham en andere gelovigen in de tijd voorafgaand aan de wetgeving de sabbat konden missen, zij die in Jezus Christus geloven ook wel kunnen leven zonder de onderhouding van deze dag. De vraagt die vervolgens bij Justinus rijst is of iemand die christen is, maar toch de geboden van Mozes (waaronder het sabbatsgebod) houdt, wel in Gods heil kan delen. Justinus' antwoord op deze vraag is bevestigend, maar hij vermeldt daarbij de volgende voorwaarde: "als hij maar niet de andere mensen - ik spreek nu over degenen die uit de heidenvolken door Christus van hun zonde besneden zijn - met alle middelen bewerkt en probeert te overreden om hetzelfde als hij waar te nemen en daarbij beweert dat zij het heil niet kunnen ontvangen als ze dat niet waarnemen." Hieruit is op te maken dat in de tweede eeuw na Chr. nog steeds christenen – mogelijk Messiaanse Joden - waren die de sabbat onderhielden.

Een van de eerste kerkvaders Origenes (185-253) stelt dat de ware sabbat voor de christen is dat hij ophoudt met alle wereldse werken, maar tijd heeft voor geestelijke werken en naar de kerk komt. Hij meent dat de zondag altijd al belangrijker was dan de sabbat en haalt hiervoor het voorbeeld van het manna in de woestijn aan. De Israëlieten moesten zes dagen het manna verzamelen; op de zevende dag viel er geen manna uit de hemel. Daarmee is het manna blijkbaar het eerst op de eerste dag der week uit de hemel gekomen; de (zon)dag die nu de dag des Heren is. Hieruit konden ook de Joden opmaken dat de eerste dag toen al belangrijker was dan de zevende dag. Op de zevende dag viel er bovendien niets: “een duidelijk teken dat de genade Gods en het hemelse brood niet op de sabbat worden uitgedeeld”, aldus Origenes, maar: "Op onze dag des Heren laat de Heer altijd het manna uit de hemel neervallen."

Zondag neemt plaats van sabbat in
Met de komst van Constantijn, de eerste ‘christelijke’ keizer wordt definitief de stap gezet naar het instellen van de zondag als rustdag voor de Heer. In 321 vaardigt Constantijn de volgende wet uit: "Alle rechters, de bevolking van de stad en de nijverheid dienen op de eerwaardige dag van de zon te rusten.” Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om nu ook overdag op de zondag(morgen) samen te kunnen komen.

Op het concilie van Laodicea (367) wordt het plechtige karakter van de sabbat naar de zondag verlegd. Naast het verbod om te vasten op sabbat geeft men voorschriften voor de eredienst op sabbat, die er nog steeds was, naast de eredienst op zondag. De sabbat moest vooral worden gezien in het licht van de schepping; “Laat men dan lezen uit het Nieuwe Testament en vieren dat God de wereld schiep door Christus”. Het houden van de sabbat (op de joodse wijze) wordt echter onder een anathema (banvloek) verboden; “Christenen mogen niet als Joden leven en rusten op de sabbat, maar ze moeten op die dag werken en liever de dag van de Heer eerbiedigen en, als ze kunnen, dan als christenen rusten”.

Johannes Calvijn (1509-1564) zegt: ‘Het is waar dat de rustdag veranderd is, want de Joden hebben de dag die in de wet is opgedragen, en wij hebben in plaats daarvan de zondag’.
De nationale synode van Dordrecht stelt dat “nadat de sabbat van de joden is afgeschaft, de christenen de dag van de HERE plechtig moeten heiligen.”

De Westminster confessie (1618) stelt tenslotte: “Zoals het in de natuurwet ligt dat, in het algemeen, een behoorlijke hoeveelheid tijd gereserveerd moet worden voor de verering van God, zo heeft Hij in zijn Woord, door een stellig, zedelijk en altijd geldend gebod dat alle mensen in alle eeuwen bindt, één dag uit de zeven in het bijzonder als sabbat aangewezen, die dan ook aan Hem moet worden geheiligd. Dat was van het begin van de wereld tot aan de opstanding van Christus de laatste dag van de week. Maar vanaf Christus’ opstanding is hij veranderd in de eerste dag van de week. Deze wordt in de Schrift de Dag van de Heer genoemd, en moet als de christelijke sabbat onderhouden worden tot aan het einde van de wereld.’

Zwakke onderbouwing voor het op zondag samenkomen
Als bijbelse onderbouwing dat de gemeente op zondag zou moeten samenkomen wordt gesteld dat ook Paulus met de gemeente op de eerste dag van de week samenkwam. De aanwijzigen hiervoor zijn echter niet zo duidelijk.

Meestal wordt er verwezen naar de gebeurtenis in Handelingen 20. Het gaat hier (:7) om een afscheidsrede van Paulus omdat hij de volgende dag zou gaan reizen. Dit reizen is op de sabbat niet toegestaan. Aangezien bij de joden de nieuwe dag om 6 uur ’s avonds begint, duurt de sabbat van vrijdagavond 6 uur tot zaterdagavond 6 uur. De eerste dag der week begint dus op zaterdagavond. Uit het gedeelte blijkt dat deze gebeurtenis niet op de zondag(morgen) maar waarschijnlijk op zaterdagavond plaats vond. Nadat de sabbat ten einde was kwamen zij in de avond van de eerste dag der week bijeen, en volgens het gedeelte duurde de samenkomst tot diep in de nacht. Paulus ging vervolgens de volgende dag, dat is op zondagmorgen, op reis.

Ook 1 Kor.16:2 wordt genoemd als aanwijzing voor het op zondag samenkomen. Het gaat hier echter niet om een samenkomst maar een advies van Paulus om zelf thuis aan het begin van de nieuwe (werk)week iets (geld) apart te leggen voor de Heer. De gebedsbijeenkomst van Lydia was op sabbat.

We lezen in Handelingen dat de eerste gemeente dagelijks bijeen kwam, dus op sabbat, zondag en alle andere dagen. Wanneer Jezus wilde dat de discipelen na Zijn opstanding op de zondag zouden gaan samenkomen, hadden zij dit meteen al wel gedaan.

Het vierde gebod vervallen?
Het heiligen van de sabbat is het vierde gebod van de tien geboden. De vraag is dus hoe we met het vierde gebod moeten omgaan.

De kerkvader Augustinus (354-430) zegt dat het vierde gebod op figuurlijke wijze in acht genomen moet worden. De overige negen geboden blijven zoals zij geboden zijn, in eigenlijke zin, zonder enige figuurlijke betekenis. Hij stelt dat de sabbat in het hart is.

In de katholieke catechismus is bij de tien geboden het tweede gebod – de verering van gesneden beelden - komen te vervallen en het tiende gebod in tweeën gesplitst om toch aan tien geboden te komen. Het vierde gebod om de sabbat te heiligen is het derde gebod geworden met als opdracht om de dag des Heren (de zondag) te heiligen. De catechismus teksten verschillen maar waar er nog gesproken wordt van de sabbat heiligen wordt het gedeelte dat dit de zevende dag is weggelaten.

Johannes Calvijn spreekt van de sabbat als een ‘schaduwachtig’ gebod dat is afgeschaft als behorend tot de ‘figuren’ van het oude verbond. Toch heeft volgens hem het gebod van de rustdag blijvende waarde: het gaat om geestelijke rust, het afsterven aan onze boze werken en het zich richten op God en zijn koninkrijk. De diepere betekenis van dit gebod is om een bepaalde dag te hebben om Gods Woord te horen, het brood te breken en Gods naam aan te roepen.

In zondag 38 van de Heidelbergse catechismus (1563) staat dat men ‘vooral op de rustdag, dat is op de sabbat, trouw tot Gods gemeente zal komen’. Het bijzonder is dat men er hierbij geen twijfel over heeft dat er met sabbat in de catechismus zondag bedoeld wordt.

In een uitgebreide studie vanuit de synode van de Gereformeerd Vrijgemaakte kerk wordt bijzonder genoeg ten aanzien van het vierde gebod het volgende geconcludeerd:
“We kwamen in het bijbels-theologisch onderzoek tot deze slotsom: in de tekst van het vierde gebod ligt geen enkele aanwijzing dat ‘de zevende dag’ tot het ceremoniële of tijdelijke van de wet behoort. Bovendien heeft Christus zelf de sabbat naar het gebod gehouden. Ons is niet geopenbaard dat Hij de apostelen heeft opgedragen om voortaan de eerste dag van de week te heiligen. Ten slotte wordt in heel het Nieuwe Testament geen expliciet verband gelegd tussen het vierde gebod en het samenkomen op de eerste dag van de week. Toch heeft de christelijke kerk in haar geschiedenis gaandeweg de eerste dag van de week als ‘dag van de Heer’ gekozen. Ook als christenen uit Israël nog een tijd lang de sabbat onderhouden hebben, blijkt de kerk in de verstrooiing op zondag in eredienst samen te komen. De overgang van sabbat naar zondag is in het Nieuwe Testament nog niet scherp. Christus’ opstanding en verschijning worden op ‘de eerste dag van de week’ gedateerd. Er is slechts één keer met zoveel woorden sprake van ‘de dag van de Heer’ (in Op. 1:10). Pas na de apostolische geschriften die het Nieuwe Testament vormden, worden de getuigenissen ten aanzien van de zondagsviering - en dat in contrast met de Joodse sabbatsviering - talrijker. Dit maakt aannemelijk dat de christelijke kerk geleidelijk, uit kracht van Christus’ opstanding en onder leiding van de Heilige Geest, voor de zondag in plaats van de sabbat gekozen heeft.”

Hoe dan om te gaan met de sabbat?
Het vierde gebod in de bijbel is niet komen te vervallen. Nergens lezen we dat één van de tien geboden is opgeheven of van inhoud is veranderd. Jezus zegt dat zolang de hemel en de aarde bestaan elke letter van de wet volledig van kracht blijft.

Jezus is ook niet gekomen om de wet af te schaffen maar om haar te vervullen. Het is niet zo dat één gebod van de wet is afgeschaft of veranderd; de gehele wet is in Jezus vervult, ook de andere negen geboden, net als alle andere voorschriften. Wij worden voor God gerechtvaardigd door ons geloof in Jezus, zonder te doen wat de wet gebiedt. Door dit geloof stellen wij de wet echter niet buiten werking, maar bevestigen wij juist wat daar in staat. Gods geboden zijn goed wanneer zij op de juiste wijze worden toegepast. Jezus heeft ons gewezen op een hogere weg. Paulus zegt: “Want de hele wet is vervat in dit ene gebod: "Heb uw naaste lief als uzelf”, en: “Wie zijn naaste liefheeft, heeft voldaan aan de hele wet.”

Wie in Christus is, valt niet meer onder de wet. Alle pogingen om het vierde gebod met alle regels die daarbij horen op de zondag(srust) toe te passen gaan hier tegen in. Het willen “wijden van de rustdag” is niets meer dan eens wens om onbijbelse tradities in stand te houden. Jezus zegt hierover: ‘Mooi is dat, hoe u Gods geboden ongeldig maakt om uw eigen tradities overeind te houden!

Wat overblijft is de vrijheid die wij in Christus hebben. Wij zijn vrij om op de sabbat dan wel de zondag samen te komen, en wij zijn vrij om de vorm te kiezen waarop wij dat willen doen. Een maaltijd met elkaar en goed napraten is zeker zo een bijbelse samenkomst als een uur of langer op een kerkbank doorbrengen. Ook het (eventueel) houden van de sabbat als rustdag moet gezien worden in het licht van deze vrijheid in Christus. We hebben zelfs de vrijheid om de zondag als rustdag te houden, maar een andere grond dan traditie is er daarvoor bijbels gezien niet aan te voeren. Wat we dus ook doen, mogen we doen het vanuit de vrijheid in Christus en in dankbaarheid voor wat Hij voor ons heeft gedaan.




door Arjan de Kok

[Zonderling]

Dit vond ik een evenwichtig artikel

Jolanda,
Dat is absoluut niet evenwichtig!
Misschien is je bekend dat de GKV de kwestie sabbat/zondag juist onrecht hebben gedaan en dat dit één van de redenen is voor de afsplitsing die zich recent in deze kerk heeft voorgedaan.

Jezus en de sabbat
Jezus hield zich aan de sabbat. In de evangeliën lezen we meermalen over de aanvaringen die Hij over het houden van de sabbat had met de Farizeeën en schriftgeleerden. Zo veroordeelden zij de discipelen omdat het niet was toegestaan voedsel te bereiden op de sabbat terwijl de discipelen koren plukten, deze tussen hun hand stukwreven en er van aten. Jezus legt uit dat de sabbat er voor de mens is en niet andersom. Hij zegt hen dat het is toegestaan op de sabbat goed te doen.

Dat is juist. Dit alles vond plaats vóór Zijn opstanding.

De eerste gemeente en de sabbat
Met het ontstaan van de eerste gemeente veranderde er ten opzichte van de tijd waarin Jezus leefde in eerste instantie niet veel; de sabbat bleef de rustdag.

Hier gaat dit artikel reeds fout. Waar is het bewijs voor deze stellingen?
De Schrift leert dit niet. Wel leert de Schrift dat de apostelen reeds 1 week na de opstanding op zondag bijeen kwamen (Johannes 20:26). Idem dat de apostelen op de Pinksterdag (50e dag na de opstandingsdag 16 Nisan), opnieuw op zondag, bijeenkwamen. Ook lezen we in Handelingen 20: 6, 7, dat het brood gebroken werd op... welke dag? Juist de eerste dag van de week.

De gemeente was volledig geïntegreerd in de 'joodse' beleving. Wanneer Paulus op zoek gaat naar christenen gaat hij (op sabbat) de synagoges af. Wanneer er ook heidenen tot geloof komen ontstaat de vraag hoe moet worden omgegaan met de voorschriften van de wet, waaronder de besnijdenis, het houden van de voedselvoorschriften en het houden van de (voorschriften ten aanzien van de) sabbat. Besloten wordt dat de gelovigen geen andere verplichtingen moet worden opgelegd dan wat strikt noodzakelijk is: zich onthouden van offervlees dat bij de afgodendienst is gebruikt, van bloed (moord), van vlees waar nog bloed in zit, en van ontucht. Het houden van de sabbat wordt hier niet bij genoemd.

Paulus bezocht inderdaad de synagoges op de sabbat. Dat is toch wel zeer logisch en geen enkel bewijs. Dat dit ook voor de christelijke gemeente blijkt, staat op geen énkele plaats in het NT. Integendeel zoals zojuist aangegeven.
Verder waren ook de heidenen niet vrij van de wet der 10 geboden. Dat wil nog niet zeggen dat van meet af aan de zondag als rustdag gold, dit kon ook niet gezien het maatschappelijk leven dat daar nog niet op was ingesteld. Dat is geleidelijk aan gekomen en volledig bevestigd ten tijde van de latere keizers. Maar de zondag als vaste dag voor de samenkomsten en de viering van het Heilig Avondmaal dateert wel degelijk uit de tijd van de apostelen.

Paulus gaat in tegen de Joden die opnieuw voorschriften willen opleggen, zoals dat de gelovigen uit de heidenen zich moeten laten besnijden en zich aan de voedsel- en sabbatsvoorschriften moeten houden. Hij laat ieder in zijn eigen overtuiging, maar waarschuwt tegen hen die anderen opnieuw voorschriften willen opleggen. Zij die dit willen opleggen “onthouden zich van spijzen, kastijden het lichaam en keuren zelfs het huwelijk af”.

Paulus heeft het vieren van de sabbat voor een tijd verdragen om het geweten der zwakken. Net als het vieren van de feestdagen en het zich houden aan andere joodse voorschriften. Maar gemeenten die reeds beter onderwezen waren, waarschuwt hij zeer ernstig voor het vasthouden aan deze joodse wetten en de onderhouding van feestdagen, besnijdenis, enzovoort.

De eerste gemeente en de zondag
Naast de sabbat werd de eerste dag van de week gebruikt om als christenen (die de mensen van ‘de Weg’ werden genoemd) samen te komen. Dit samenzijn bestond uit het houden van een gezamenlijke maaltijd op zondagavond waarbij het leven met elkaar werd gedeeld.

Gezamenlijke maaltijd?? 'om brood te breken...' staat er, dat is toch echt het Heilig Avondmaal vieren.
Inderdaad op de eerste dag van de week. Handelingen 20:6, 7.
Dat neemt niet weg dat er daarnaast ook liefdemaaltijden waren.

Henk Jan de Jonge, hoogleraar Nieuwe Testament en vroegchristelijke letterkunde aan de Universiteit van Leiden, geeft een mogelijke verklaring voor dit tijdstip van samenkomen. Bij de Joden begint de dag bij het vallen van de avond en duurt zij tot de volgende avond. De Joden vieren zowel het begin als het einde van de sabbat met een maaltijd, dat is dus op vrijdagavond en op zaterdagavond. Deze maaltijd vindt meestal plaats in gezinsverband. Omdat de zondag een gewone werkdag was, was de zondagavond het eerste moment om als christenen samen te komen.

Beslist mee oneens.
In de Evangeliën wordt nadruk gelegd op de term 'eerste dag van de week' (5 of 6 keer wordt het genoemd).
Idem in Handelingen 20:7.
Dat is geen toeval en zeker niet een soort verlengde van de sabbat.

In de Didache staat dat men “Op de dag des Heren moet samenkomen, het brood breken en dankzeggen na openlijk de zonden beleden te hebben, opdat uw offer rein mag zijn”. De benaming ‘dag des Heren’ behoeft enige toelichting. De bewoording ‘dag des Heren’ komt vier maal in het Nieuwe Testament voor.

Pertinent onjuist !!!!
Dag des Heeren komt in het Grieks in TWEE verschillende lezingingen voor:
1. dag van de Heer
2. Heer-dag
Alleen in de laatste betekenis komt het overeen met de term die we vinden bij de kerkvaders en ook in de Didachè. In die betekenis komt het ook (en alleen) voor in Openbaring 1:10.

De eerste drie maal slaat de dag des Heren op de wederkomst en de dag van het oordeel.

Dat is dus niet dezelfde uitdrukking, maar in het Grieks een ANDERE uitdrukking.

De vierde maal, in Opb.1:10 staat er in het Grieks: teh kuriakeh hemera’, of letterlijk: in de dag die de Heer toebehoort. In de Didache staat in het Grieks: ‘kata kuriakeh de kurion’ ofwel: ‘op wat de Heer toebehoort’. Een bewoording die veel lijkt op de tekst in Openbaring 1.

De Heer-dag staat er letterlijk. Inderdaad betekent dat onder meer (!): de dag die de Heere (Christus) toebehoort. Hieruit blijkt dat ook Openbaring 1:10 spreekt over de eerste dag van de week, zoals dit ook blijkt uit vergelijking met Ignatius (brief aan de Magnesiërs omstreeks 110, nog maar 15 jaar na Johannes).

Het woord 'kuriakè' (Heer-, van de Heer, wat de Heere toebehoort) komt ook voor in de term 'des Heeren avondmaal, en werd door de oude Kerk ook gebruikt in de uitdrukking 'het gebed des Heeren'. Het is een term die ALTIJD betrekking heeft op Christus. Het geeft een bijzondere betrekking aan van Christus op de genoemde zaak, het is Zijn eigen dag, Zijn eigen avondmaal, het door Hemzelf gegeven gebed, het door Hemzelf ingestelde avondmaal, de door Hemzelf gegeven dag. [Even tussendoor: Ook hieruit ben ik overtuigd van het feit dat Christus deze dag heeft ingesteld. Het bewijs ligt in deze woorden in Openbaring 1:10 door vergelijking van dezelfde term 'des Heeren avondmaal'. Maar o.k., hierover kan men wellicht van mening verschillen. Wanneer we maar wel vasthouden aan het feit dat het een apostolische instelling is en daarmee gebaseerd op de Schrift. En dat de apostelen ook niet hebben gedaan wat hen door Christus niet geopenbaard en bevolen is.]

De zondag boven de sabbat gesteld
Ignatius, de bisschop van Antiochie, schrijft (in ca. 110) over de joden-christenen dat zij vroeger leefden onder een oude toestand maar ‘tot nieuwe verwachting zijn gekomen en daarom de sabbat niet meer houden maar de dag des Heren in acht nemen waarop toch ons leven opbloeide door Hem en zijn dood’. Hij schrijft verderop: ‘Het is misplaatst te spreken van Jezus Christus en als jood te leven. De christelijke kerk waarin mensen uit elk taalgebied in geloof aan God zijn verzameld, heeft immers niet in het jodendom geloofd, maar omgekeerd. Mijn geliefden, daarvoor wil ik u bewaren.’

Wel een sterk bewijs van één van de apostolische vaders die de apostelen direct is opgevolgd en Johannes, Paulus en Petrus persoonlijk gekend heeft, dat de viering van de zondag dateert uit de tijd van de apostelen!!
En dat deze viering ook kwam in plaats van de sabbat zoals hier duidelijk staat.
N.B. Ignatius schreef dit slechts circa 15 jaar na de dood van de laatste apostel (Johannes).

De geloofsverdediger Justinus de Martelaar (114 tot 165) stelt dat wanneer Henoch, Abraham en andere gelovigen in de tijd voorafgaand aan de wetgeving de sabbat konden missen, zij die in Jezus Christus geloven ook wel kunnen leven zonder de onderhouding van deze dag. De vraagt die vervolgens bij Justinus rijst is of iemand die christen is, maar toch de geboden van Mozes (waaronder het sabbatsgebod) houdt, wel in Gods heil kan delen. Justinus' antwoord op deze vraag is bevestigend, maar hij vermeldt daarbij de volgende voorwaarde: "als hij maar niet de andere mensen - ik spreek nu over degenen die uit de heidenvolken door Christus van hun zonde besneden zijn - met alle middelen bewerkt en probeert te overreden om hetzelfde als hij waar te nemen en daarbij beweert dat zij het heil niet kunnen ontvangen als ze dat niet waarnemen." Hieruit is op te maken dat in de tweede eeuw na Chr. nog steeds christenen – mogelijk Messiaanse Joden - waren die de sabbat onderhielden.

Justinus stelt dus dat het houden van de joodse wetten niet betekent dat mensen niet zalig kunnen worden. Hieruit valt beslist niet op te maken dat de zondagsviering als een middelmatige zaak beschouwd werd.

Op het concilie van Laodicea (367) wordt het plechtige karakter van de sabbat naar de zondag verlegd. Naast het verbod om te vasten op sabbat geeft men voorschriften voor de eredienst op sabbat, die er nog steeds was, naast de eredienst op zondag. De sabbat moest vooral worden gezien in het licht van de schepping; “Laat men dan lezen uit het Nieuwe Testament en vieren dat God de wereld schiep door Christus”. Het houden van de sabbat (op de joodse wijze) wordt echter onder een anathema (banvloek) verboden; “Christenen mogen niet als Joden leven en rusten op de sabbat, maar ze moeten op die dag werken en liever de dag van de Heer eerbiedigen en, als ze kunnen, dan als christenen rusten”.

Daarvóór, in de tweede eeuw, was dit ook al gebeurd. Zie Ignatius en de Didachè die hierboven genoemd is. Het is dus onzin om te doen alsof de zondagsviering pas echt betekenis kreeg in de 4e eeuw.

Zwakke onderbouwing voor het op zondag samenkomen
Als bijbelse onderbouwing dat de gemeente op zondag zou moeten samenkomen wordt gesteld dat ook Paulus met de gemeente op de eerste dag van de week samenkwam. De aanwijzigen hiervoor zijn echter niet zo duidelijk.

Meestal wordt er verwezen naar de gebeurtenis in Handelingen 20. Het gaat hier (:7) om een afscheidsrede van Paulus omdat hij de volgende dag zou gaan reizen. Dit reizen is op de sabbat niet toegestaan.

Is dat waar? En maakt het iets uit voor het feit dat Paulus OOK op zondag nog blijft?

Aangezien bij de joden de nieuwe dag om 6 uur ’s avonds begint, duurt de sabbat van vrijdagavond 6 uur tot zaterdagavond 6 uur. De eerste dag der week begint dus op zaterdagavond. Uit het gedeelte blijkt dat deze gebeurtenis niet op de zondag(morgen) maar waarschijnlijk op zaterdagavond plaats vond.

Beslist onjuist. De breking van het brood (het Avondmaal) vond plaats op de EERSTE dag van de week, staat er uitdrukkelijk. Dat de bijeenkomst 's avonds lange tijd werd voortgezet doet daar niets aan toe.
N.B. sommige zondagsbestrijders beweren dat deze bijeenkomst plaatsvond op zaterdagavond in het verlengde van de sabbat. Andere zondagsbestrijders beweren dat deze bijeenkomst op zondagavond plaatsvond en dat het dus eigenlijk al maandag was. Zo kun je zien hoe men de Schrift wil ontwijken waar duidelijk staat EERSTE DAG van de week.

Nadat de sabbat ten einde was kwamen zij in de avond van de eerste dag der week bijeen, en volgens het gedeelte duurde de samenkomst tot diep in de nacht. Paulus ging vervolgens de volgende dag, dat is op zondagmorgen, op reis.

Pertinent onjuist. Paulus reisde de dag NA de EERSTE dag van de week zoals er duidelijk staat, dus op MAANDAG.

Ook 1 Kor.16:2 wordt genoemd als aanwijzing voor het op zondag samenkomen. Het gaat hier echter niet om een samenkomst maar een advies van Paulus om zelf thuis aan het begin van de nieuwe (werk)week iets (geld) apart te leggen voor de Heer. De gebedsbijeenkomst van Lydia was op sabbat.

Er staat ook dat dit geld verzameld moest worden, dus niet alleen weggelegd.
En de gebedsbijeenkomst van Lydia was vóór haar toetreding tot de christelijke gemeente. Als argument komt het dus absoluut niet te pas.

Tot zomaar even de historische zaken uit dit artikel kort weerlegd.

[Tiberius]

Dit vond ik een evenwichtig artikel

Jolanda,
Dat is absoluut niet evenwichtig!
Misschien is je bekend dat de GKV de kwestie sabbat/zondag juist onrecht hebben gedaan en dat dit één van de redenen is voor de afsplitsing die zich recent in deze kerk heeft voorgedaan.

Het is inderdaad niet evenwichtig: het artikel praat vanaf de eerste alinea al naar de conclusie toe.

Aangezien bij de joden de nieuwe dag om 6 uur ’s avonds begint, duurt de sabbat van vrijdagavond 6 uur tot zaterdagavond 6 uur. De eerste dag der week begint dus op zaterdagavond. Uit het gedeelte blijkt dat deze gebeurtenis niet op de zondag(morgen) maar waarschijnlijk op zaterdagavond plaats vond.

Beslist onjuist. De breking van het brood (het Avondmaal) vond plaats op de EERSTE dag van de week, staat er uitdrukkelijk. Dat de bijeenkomst 's avonds lange tijd werd voortgezet doet daar niets aan toe.
N.B. sommige zondagsbestrijders beweren dat deze bijeenkomst plaatsvond op zaterdagavond in het verlengde van de sabbat. Andere zondagsbestrijders beweren dat deze bijeenkomst op zondagavond plaatsvond en dat het dus eigenlijk al maandag was. Zo kun je zien hoe men de Schrift wil ontwijken waar duidelijk staat EERSTE DAG van de week.

Bovendien gebruikt Lukas in de Handelingen (en ook in zijn evangeliebeschrijving trouwens) de Griekse tijdsaanduiding uit die dagen en niet de Joodse.
Herinner dat hij vermoedelijk in eerste instantie aan een hooggeplaatste bekeerde Romein (Theofilus) schreef.

[Afgewezen]

@Jolanda, waar heb je dat artikel vandaan?

[JolandaOudshoorn]

Grappig dat verschillende mensen zo verschillend op een artikel reageren. ik had nl helemaal niet het gevoel dat men dus de sabbath verdedigde.
Dat de eerste christenen de sabbath hielden, lijkt mij juist wel logisch, omdat de eerste christenen ook Joden waren. Toen de heidenen erbij kwamen, hoefden zij dus niet het aloude Joodse gebruik te volgen, nl het houden van de Sabbath, maar vierden zij dus de maaltijden en de gedenkdag van Jezus opstanding, wat neerkwam dus op de eerste dag der week. Toen de heiden-christenen in getal de overhand hadden, is het dus ook logisch dat de zondag dus belangrijker is geworden dan de sabbath.
Hoe dat zit met de dag des Heeren, weet ik niet, mijn grondtaalkennis is zo ongeveer 0. Ik ga daar verder niet over oordelen. Er zal best een onderscheid zijn, maar dat wil ik verder laten rusten.

Wat voor mij in dit artikel naar voren kwam is: Sabbath is niet gelijk aan de zondag. De Sabbathswetten gelden niet voor onze zondagsviering. Als je die wetten wel wil houden, stel dan de zaterdagssabbatg weer in, maar doe dus niet alsof de sabbath een dag verschoven is. (van de zaterdag naar de zondag)

@Afgewezen, volgens mij komt het van een stichting stad op een berg, of zoiets. Ben het niet helemaal met hun visie eens, hoewel ik wel van mening ben dat je wel wat van hen kan leren. Zij zijn voorstander van huisgemeentes, gellof ik.

[Afgewezen]

Het probleem met deze hele kwestie is dat je afhankelijk bent van indirecte bewijsvoering. Net als bij de kinderdoop eigenlijk.
Wellicht moeten christenen elkaar in dit soort zaken vrijlaten.
En maakt het veel uit? Ik geloof ook niet dat de zondag een verschoven sabbat is. Maar in de praktijk ziet mijn zondagsviering er waarschijnlijk niet veel anders uit dan die van Zonderling.
En ouders die hun kinderen niet laten dopen, kunnen hun kinderen dezelfde christelijke opvoeding geven als ouders die hun kinderen wél laten dopen.
Ik bedoel maar...

[Tiberius]

@Afgewezen, volgens mij komt het van een stichting stad op een berg, of zoiets. Ben het niet helemaal met hun visie eens, hoewel ik wel van mening ben dat je wel wat van hen kan leren. Zij zijn voorstander van huisgemeentes, gellof ik.

Zie: http://www.stadopeenberg.nl

[Afgewezen]

@Afgewezen, volgens mij komt het van een stichting stad op een berg, of zoiets. Ben het niet helemaal met hun visie eens, hoewel ik wel van mening ben dat je wel wat van hen kan leren. Zij zijn voorstander van huisgemeentes, gellof ik.

Zie: http://www.stadopeenberg.nl

Bedankt allebei.

[Zonderling]

Ik geloof ook niet dat de zondag een verschoven sabbat is.

Afgewezen, kun je dat rijmen met de citaten van de eerste christenen zoals Ignatius (110), Didachè, Justinus en anderen die dat wél duidelijk aangeven. En dan in het woordgebruik overeenkomen met de specifieke term van Johannes (Heer-dag in Openbaring 1:10). En dan al die specifieke verwijzingen in het NT naar de 'eerste dag van de week', wat al begint in alle vier Evangeliën. Zijn dat niet heel duidelijke aanwijzingen dat deze dag bijzondere betekenis heeft gehad vanaf de tijden der apostelen? En bewijzen Ignatius en Didachè wel degelijk dat dit is 'in plaats van' de zaterdagse sabbat?

Overigens: ik zal het niet op de spits drijven, maar wil wel duidelijk aangeven dat ik hiervan overtuigd ben. Juist op grond van het NT.

[JolandaOudshoorn]

Ik geloof ook niet dat de zondag een verschoven sabbat is.

Afgewezen, kun je dat rijmen met de citaten van de eerste christenen zoals Ignatius (110), Didachè, Justinus en anderen die dat wél duidelijk aangeven. En dan in het woordgebruik overeenkomen met de specifieke term van Johannes (Heer-dag in Openbaring 1:10). En dan al die specifieke verwijzingen in het NT naar de 'eerste dag van de week', wat al begint in alle vier Evangeliën. Zijn dat niet heel duidelijke aanwijzingen dat deze dag bijzondere betekenis heeft gehad vanaf de tijden der apostelen? En bewijzen Ignatius en Didachè wel degelijk dat dit is 'in plaats van' de zaterdagse sabbat?

Overigens: ik zal het niet op de spits drijven, maar wil wel duidelijk aangeven dat ik hiervan overtuigd ben. Juist op grond van het NT.

Igantius leerde ook een dodenrijk...